Tarjimai hol
Ashurali Zohiriy XX asrning 20 yillarida madaniy-ma’rifiy hayot kechirgan.
Biroq, qatag‘on qilingan va uning ijodiy merosi bilan kamchilik qiziqqan. 1950 yillar u oqlangan, hayoti va ijodi bilan shug‘ullana boshlashgan.
Ashurali Zohiriy 1885 yil Muqimiy, Furqat, Hamza va Zavqiyning ona yeri Qo‘qonda tug‘ilgan. Bu yerda u eski uslubdagi maktabda va Madalixon madrasasida ta’lim olgan. O‘qish yillarida u arab, fors, mumtoz sharq va o‘zbek adabiyotini katta mehr ila o‘rganadi.
1908-1913 yillar u o‘zining mualliflik “Yangi usul” uslubida maktablarda dars beradi va ma’naviy-ma’rifiy tarbiya bilan shug‘ullanadi. Uning ta’lim uslubi mumtoz o‘zbek va sharq adabiyoti namunalarini o‘rganib, chiqargan xulosasiga asoslangan edi. Shuningdek, bu yillar Alisher Navoiyning “Muhokamat-ul lug‘atayn” hamda “Vaqfiya”, Boburning “Boburnoma” kabi asarlarini nashrdan chiqaradi.
1914 yil ona tili haqidagi “Ona tili” kitobini yozadi. Unda ijodkor Alisher Navoiyning “Muhokamat-ul lug‘atayn” kitobida bayon etilgan o‘zbek tili tarixi haqida gapiradi.
1914 yil “Sadoyi Farg‘ona” gazetasining ilk sonida nashr etilgan “So‘zboshi” maqolasida millat ravnaqi va milliy merosni asrashga chaqirdi, u xalqning ma’naviy tiklanishiga intilishini ifodalaydi. Gazetalar har bir xalqqa hodisalardan boxabar bo‘lishda, yangiliklarni bilishga imkon beradi, deb yozgan. Gazetasiz millat tilsizdir. Inson hayoti uchun suv va havo zarur bo‘lgani kabi, millat hayotini saqlab qolishda ham adabiyot va gazeta zarur. (gazeta “Sadoyi Farg‘ona”, 1914 yil, № 1)
Ashurali Zohiriy “Tarjumon” gazetasi muxbirligi va nashriy faoliyati uchun ruxsat oldi va unda o‘zining yangi maqolalarini nashr eta boshladi.
“Tarjumon” gazetasini o‘qigan bolalar 40 kun ichida turk tilini o‘rgana olishgan. U Bog‘chasaroy tumanining Qaytmas og‘a mahallasidagi maktabda dars bergan va shu bolalar misolida “Tarjumon” gazetasi yordamida bolalar tez orada til o‘rganishi mumkinligini isbotlagan.
1912 - 1913 yillar u Qozonga boradi va tatar musulmonlari tomonidan foydalanilayotgan ta’lim jarayonidagi innovatsion yo‘llarni o‘rganib keladi. U yerda Zohiriy o‘qituvchilar qo‘llayotgan yangi uslublarni o‘rganish bilan birga, madrasadagi turklar tarixi o‘qituvchisi, millati tatar - Ahmad Zokiy Validiy bilan tanishadi. U bilan do‘stlik tufayli, uning “Turklar tarixi - tatar” kitobini o‘qib chiqadi.
Mazkur kitob Farg‘onada xonlarning uzoq hukmronligi tarixi va ularning Turkistondagi o‘rnini o‘rganishda yordam berdi.
Qo‘qonga qaytgach, u “G‘ayrat” kutubxonasini ochadi. Qo‘qondagi rus-tuzem maktabida ishlab, 1912 yil Serkiboy Oqayev bilan birga “Turkiy xrestomatiya yoxud terma kitob” kitobini yozadi. Unda yoshlar orasida ma’naviy-axloqiy faoliyatning ko‘plab usullari bayon etilgan, u badiiy va didaktik mahorat namunasi bo‘lgan. 1916 yil uning “Imlo” maqolasi nashr etilgan.
1917 yil ma’rifatparvarlik faoliyatini davom ettirib, “El bayrog‘i” gazetasi hamda “Yurt” oynomalarida faoliyatini boshlaydi.
1917 yil rus inqilobi boshlangach, 1 iyun Qo‘qonda “Yurt” oynomasida Cho‘lpon, Shokir Muxtoriy va boshqa yozuvchilarning Turkiston xalqining avtonomlikka intilishi haqidagi she’riy va publististik maqolalarini nashr eta boshlaydi. “El bayrog‘i” gazetasida Cho‘lponning turk xalqining g‘alabasi haqidagi “Ozod turk bayrami” shе’ri chop etilgan:
Ko‘z oching, boqing har yon!
Qardoshlar, qanday zamon!
Shodlikka to‘ldi jahon!
Fido bu kunlarga jon!
Naqorat:
Turkistonlik — shonimiz, Turonlik — unvonimiz,
Vatan — bizning jonimiz, fido o‘lsun qonimiz!
Bizlar temir jonlimiz!
Shavkatlimiz, shonlimiz!
Nomusli, vijdonlimiz!
Qaynagan turk qonlimiz!
Naqorat
Bo‘ldi kenglik, zo‘rlik yo‘q,
Berildi bizga huquq!
Taraqqiyga yo‘l ochuq!
Jaholatga yo‘l yonuq!
Naqorat
Muxtoriyat olindi,
Ishlar yo‘lga solindi,
Milliy marshlar cholindi,
Dushman o‘rtansun endi!
Naqorat
Shodlik, xursandlik chog‘lar,
Ketsun yurakdan dog‘lar,
Vatan bog‘indan zog‘lar!
Selkullasun bayrog‘lar!
Naqorat
Hurriyat — bayrog‘imiz,
Adolat — o‘rtog‘imiz,
Xursand bo‘lgan chog‘imiz
Mevalansun bog‘imiz!
Naqorat
Turk beshigi — Turkiston! Yeri oltun, tog‘lari kon!
Bolalarn qahramon!
Vatan uchun berur jon.
Naqorat
Turkistonlik — shonimiz, turonlik — unvonimiz,
Vatan — bizning jonimiz, fido o‘lsun qonimiz!
1913 - 1914 yillar ilmiy ish bilan shug‘ullanish uchun Farg‘onaga jo‘naydi. U Cho‘lpon, N.To‘raqul va Ahmad Zakiy Validiy To‘g‘on bilan yashagan, ular birgalikda ma’naviy-ma’rifiy va ilmiy ishlar olib borishgan.
1917 yil Mahmudxo‘ja Behbudiy hamda Ubaydulla Xo‘jayevlar bilan birga Turkistonning Rossiyaga kirishiga qarshilik ko‘tarishgan. Shuningdek, bu yillar u Bulat Soliyev, Xodi Fayzi va Qori Niyozovlar bilan ishlab, pedagogik faoliyatini ham to‘xtatmagan, o‘zbek tili va adabiyotidan dars beradi.
Farg‘ona ta’lim-tarbiya o‘quv yurtining Rahim Otajonov, Fahriddin Shamsutdinov, Tesha Zohidov, Fattoh Rahmonov va Ulug‘ Tursunov kabi birinchi bitiruvchilari respublika bo‘ylab Oliy va o‘rta ilmiy-ta’limiy muassasalarida dars bera boshlashgan va nashriy faoliyatlari orqali ko‘zga ko‘rinishgan.
Cho‘lpon bilan birgalikda 1925 yil u “Adabiyot parchalari” xrestomatiyasini nashrdan chiqaradi. Ushbu kitobda u Alisher Navoiy, Bobur va Muqimiyning ijodi haqida yozgan.
Qo‘qonda chop etilgan (1921 - 1930 yillar) “Yangi Farg‘ona” gazetasida ishlab, u Cho‘lpоn, Hamza, Nazir To‘raqulov, Lutfulla Olimiy, Batu va Abdulla Qahhor kabi mualliflar qatorida, o‘zining o‘zbek adabiyoti, san’ati va ta’limi haqidagi maqolalarini nashrdan chiqaradi.
1931 yil u hibsga olinadi va sud qarori bilan mehnat lageriga yuboriladi.
1936 yil mehnat lageridan qaytadi, lekin u doimiy tekshiruv ostida bo‘lib, ijodini kuzatib borishar edi. 1937 yil 5 sentabr kuni uyida o‘tkazilgan tekshiruvdan so‘ng hibsga olinadi. Ashurali Zohiriy aybdor deb topiladi va 1937 yil O‘zbekistonning ichki ishlar hay’ati “otish” qarorini qabul qiladi.
1937 yil 28 dekabr kuni Ashurali Zohiriy otib o‘ldirilgan. Ijodkor vafotidan so‘ng, Stalinning o‘limidan keyin 1958 yil 15 sentabr kuni oqlangan.
U millat mustaqilligi, uni saqlab qolinishi uchun kurashgan va O‘zbekiston xalqi ta’limi uchun juda ko‘p kuch sarflagan. Shuning uchun uning xotirasi Vatanimiz tarixida umrbod saqlanib qolgan.