Tarjimai hol
Zokirjon Furqat — o‘zbek shoiri va publitsist. Zokirjon Xolmuhammad, Furqat (ayriliq) tahalluchi ostida ijod qilgan shoir 1858-yil Qo‘qonda mayda savdogar-hunarmand oilasida tavallud topgan. Eski uslubdagi maktabda tahsil olib, keyinroq madrasada ta’lim olgan.
Oiladagi og‘ir moddiy ahvol tufayli 17 yoshli Zokirjon madrasadagi tahsilini tutatishiga to‘g‘ri keladi. U savdogarlik qilish barobarida, ijod bilan ham shug‘ullanadi.
1889-yilning may oyida Furqat Toshkentga ko‘chib o‘tadi va Ko‘koldosh madrasasidan qo‘nib topadi. Shoir Toshkentda ikki yashaydi. Ushbu davr Furqat ijodidagi eng samarali bosqich bo‘ldi. Endi shoirning qarshisida rus madaniyatiga batamom sho‘ng‘ish imkoniyati ochiladi.
Toshkentdagi davrida XIX asr o‘zbek adabiyoti uchun batamom yangi yo‘nalishdagi yozgan asarlarini targ‘ibot qilarkan, Furqat yangilik olib kirgan shoir sifatida namoyon bo‘ladi. “Gimnaziya”, “Fan haqida”, “Teatr haqida, “Musiqiy to‘plam haqida”, “Shoirning o‘rni va she’riyatning yuksakligi haqida”, “Ko‘rgazma haqida”, “Royal”, “Suvorov” kabi asarlarida Furqat ma’anaviyatning ilg‘or himoyachisi sifatida ilgari chiqadi va rus madaniyati va ilmining qo‘shilishiga jonbozlik ko‘rsatadi. “Fan haqida” nomli she’rida Furqat Rossiyaning texnik jarayoni, temir yo‘li, elektr energiyasi va telegrafi haqida ilhomlanib so‘zlaydi. Shoir rus olimlarining timsollarini - “donishmandarini” yaratishga urunadi.
1891-yilning may oyida Furqat Toshkendan Samarqandga jo‘naydi. U yerdan xorijga yo‘l oladi. Shoir Turkiya, Yunoniston, Bolgariya, Misr kabi davlatlarda bo‘lib keladi. 1892-yilning bahorida Furqat Arab amirligiga ketadi va bir muncha vaqt Makkada yashaydi. shu yilning kuzida Furqat Bombeyga keladi va Hindiston bo‘ylab sayohat qiladi. 1893-yil mart oyida shoir Kashmirga yo‘l oladi, so‘ngra Qashqarda yashab, keyinroq Furqat Xitoyning Sintszyansk viloyatiga ko‘chib o‘tib, yashash uchun Yarkent shahrini tanlaydi.
Furqat qayerda bo‘lmasin, qaysi yerda yashamasin, hamma joyda xalqdagi nohaq kambag‘al hayot tarizini ko‘radi: hind, afg‘on, qoshg‘ar xalqi mahalliy yer-mulk egalarining va ingliz mustamlakachilarining sitamlariga bardosh berishardi. Furqat mustamlakachilikka qarshi yo‘naltirilgan maqolalar yozadi, ayniqsa, ingliz mustamlakachiligining siyosatiga qarshi chiqib, ularning qilmishlarini qoralaydi va mehnatkash xalqning zolimlarga qarshi kurashini ochib beradi.
Furqat umrining oxirigacha xalqlar do‘stligini tasdiqlab kelgan. Uzoq o‘lkalar bo‘ylab sayohatda bo‘lib, shoir o‘z xalqini ham esdan chiqarmagan. Ona yerini qumsagan.
Furqat umrining so‘nggi yillarini Yarkentda o‘tkazib, 1909-yil vafot etadi.
Shoirning she’rlari rus, tojik, uyg‘ur va boshqa tillarga tarjima qilinib, bir necha bor nashrdan chiqqan. Furqatning she’riyati hanuz kitobxonlar tomonidan o‘qilib, ko‘p sonli kitobsevarlarni quvontirishda davom etib kelmoqda.
Uning she’rlari XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi o‘zbek lirik she’riyatining eng yaxshi namunalaridir. Ko‘plab she’rlari kuyga solingan. Furqat o‘zbek shoirlari orasida birinchi publitsist bo‘lgan, rus tili, rus ilmi va texnikasini o‘rganish uchun zarur ma’lumotlar yozgan. Furqat xalqning ma’naviyati sari intilgan, zero, rus tili orqali jahon madaniyati sari yetishish uchun.
Shoir va publitsist Zokirjon Furqat o‘zbek madaniyati tarixida yangi sahifa ochdi, adabiyot rivojiga salmoqli hissa qo‘shdi. XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asrning boshida yashab ijod qilgan taniqli shoirlar Muqimiy, Ahmad Donish, Zavqiy, Komil Xorazmiylar bilan birga Furqat demokratik adabiyot yaratilishida ishtirok etgan.
Istibdod va zolimlikka bo‘lgan nafrat, ona vatanining iqtisodiy va madaniy rivoji sari orzulari, madaniyat va taraqqiyot yo‘lida o‘z xalqiga chin dildan ko‘maklashish istagi — shular Furqatni bezovta qilib, uning otashin satrlariga quyilgan. Sotsialistik g‘oyalarga to‘yingan asarlari bilan birga, Furqat ko‘pgina lirik g‘azallar yozib, ularda hayot va insonlarga bo‘lgan tahsinli muhabbati ifodalangan. Din, taqvo, qabr hayotini shoir insonning dunyoviy quvonchlari — sevgi, do‘stlik, tabiat, san’at ila zavqlanish bilan taqqoslaydi.
Furqatning g‘azallarida hayotni bor go‘zalligini his eta oluvchi inson ovozi jaranglaydi. O‘ziga xos uslubi, g‘oyalarning nozik va chuqurligi bilan uning she’rlarini XIX asr oxiri — XX asr boshlari o‘zbek she’riyatining eng nodir durdonalari sirasiga qo‘shishga undaydi. Ko‘plab g‘azallari xonandalar tomonidan kuyga solingan.