Таржимаи ҳол
Ғуломов Яҳьё Ғуломович — таниқли олим-археолог, тарих фанлари доктори, профессор, Ўзбек ССР Фанлар академияси академики (1966), Ўзбек ССРда хизмат кўрсатган фан арбоби (1950).
У биринчи ўзбек археолог-мутахассис, кўплаб илмий экспедицияларнинг фаол иштирокчиси бўлган. Вақт ўтиши билан, Я.Г.Ғуломов Ўзбекистоннинг ибтидоий маданияти ва Ўрта Осиё қурғоқчилиги тарихи ишлари туфайли танилган ва ҳурмат қозонган.
Яҳьё Ғуломов Ғуломович 1908 йил 1 май куни Тошкентда мударрис оиласида туғилган. 1919 йил отасининг вафотидан сўнг, қизлар мактаби ўқитувчиси бўлган онасининг қарамоғида қолади, 1921 йилдан болалар интернат уйида тарбияланади. Ўрта мактабнинг саккизинчи синфини тугатиб (1923 йилдан 1926 йилгача), Я.Ғ.Ғуломов Тошкентдаги ўғил болалар ўзбек маънавият институтида таълим олади.
1930 йил Самарқанддаги Ўзбек давлат педагогика академиясининг ижтимоий-иқтисод бўлимини тамомлайди. Ўқишни тамомлаб, Я.Ғ.Ғуломов Тошкентдаги бошланғич мактаблардан бирида, 1928-1929 йиллар — Самарқанддаги Марказий совет мактабида дарс беради. Кейинги уч йил давомида — Ўрта Осиё тарих кабинети ёрдамчиси ва Ўзбек ССР совет иқтисод қўмитасининг Ўзбек илмий-тадқиқот институти аспиранти, 1931 йилдан — Тошкентдаги педагогика техникуми ўқитувчиси.
Я.Ғ.Ғуломовнинг илмий фаолияти 1933 йилдан бошланган: 1933-1940 йиллар у Ўзбекистон қадимий ёдгорликлари ва санъат асарларини қўриқлаш қўмитаси илмий ходими ва илмий котиби. Шу вақтдан эътиборан, у археологик тадқиқотларда қатнашади, илмий экспедициялар ва текширишларда иштирок этади.
1940 йилдан Я.Ғ.Ғуломов СССР ФА Ўзбекистон бўлинмасида ишлайди: аввалига, Тарих, тил ва адабиётшунослик институти археология бўлими мудири, 1943 йилдан умрининг охиригача – ЎзССР ФА (1956-1959 йиллар у шунингдек, ушбу институтда директор вазифасини ҳам бажарган) тарих ва археология институтининг қадим ва ўрта асрлар бўлими мудири. Илмий ва педагогик фаолиятини умумлаштириб, кўп йиллар давомида Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида ишлаган (маъруза курслари, Ўзбекистон тарихи ва археологияси дарслари).
1943 йил “Хива ва унинг ёдгорликлари” мавзусида номзодлик, 1950 йил “Қадимги даврдан ҳозирги кунгача Хоразм қурғоқчилиги тарихи” мавзусида докторлик диссертациясини ҳимоялаган. 1955 йил мартда профессор унвонига тасдиқланган. 1956 йилнинг октябрь ойида ЎзССР ФА мухбир-аъзолигига сайланган, 1966 йилнинг февралида – ЎзССР ФА академики.
1958 йилнинг 18 июнида Ўзбек ССР Олий Кенгаши Президиуми фармони билан, Я.Ғ.Ғуломовда Ўзбек ССРда хизмат кўрсатган фан арбоби шарафли унвони берилган.
Я.Ғ.Ғуломов — кўплаб илмий нашрларнинг масъулиятли муҳаррири: “Бухоро ва Хиванинг Россия билан ўзаро тарихий алоқаларига оид айрим манбалар” А.Р. Мухамеджонов ва Т. Ниғматовлар билан бирга (1957); “Ўзбек ССР тарихи”, бир боблик (1958); “XVI—XIX асрларда Ўрта Осиё ва Сибирь” Х.Зиёев билан бирга (1962); “Варахша” В.А. Шишкина билан бирга (1963); “VIII — IX аср бошларида Моварауннаҳр ва Хуросонда деҳқонлар қўзғолони тарихидан” Т. Қодиров билан бирга (1965); “Зарафшон этагида ибтидоий маданият ва қуриб бораётган зироатчилик” Я.Ғ.Ғуломов, У.Исломов, А. Аскаров (1966); “Ўзбекистонда музей иши” Н.С. Содиқов (1975); “XVI асрда Самарқанд ва Бухорода ҳунармадчилик тарихидан очерклар” Р.Г.Мукмунов (1976) ва бошқалар.
“Ўзбек ССР тарихи” тўрт боблиги нашрининг муаллифларидан ва нашр жамоасидан бири (1967 — 1968), мунтазам чоп этилувчи “Ўзбекистон моддий маданияти тарихи” тўплами ташаббускорларидан бири. Я.Ғ.Ғуломов илмий ходимлар тайёргарлигига катта ҳисса қўшган. Унинг раҳбарлиги остида 30 дан зиёд олимлар ва ОТМ ўқитувчилари Ўзбекистон археологияси ва тарихи бўйича диссертацияларини муваффақиятли ёқлашган.
Бир неча йиллар давомида Я.Ғ.Ғуломов ЎзССР ФА тарих, тил ва адабиётшуносликдан диссертацияларни қабул қилиш ва ҳимоя қилиш бўйича Бирлашган Олимлар кенгаши раиси бўлган. Кўплаб илмий кенгашлар, анжуманлар ва мажлислар қатнашчиси. Ўзбекистон шаҳар ва қишлоқларида маъруза, хабар ва суҳбатлари билан катта омма олдида чиқишлар қилиб, фаол тарзда ўз билими билан кенг улашган.
Я.Ғ. Ғуломов қаламида 135 та рисола ва тарих ҳамда археологиянинг турли масалаларига оид мақолалар тегишли.
1977 йилнинг 10 январида Я.Ғ. Ғуломов ўз фаолиятини бошлаган Тошкентда вафот этган.