Tarjimai hol
Jahon otin Uvaysiy — shoira, chig‘atoy tilida ijod qilgan Qo‘qon (o‘zbek) adabiyotining mumtoz namoyandasi. Nodira va Mahzunalar bilan bir qatorda Qo‘qon ayollar sheʼriyatining namoyandasi hisoblanadi.
Uvaysiy Marg‘ilonda oddiy, ammo o‘qimishli oilada tug‘ilgan. Otasi dunyoviy ilm, ayniqsa, o‘zbek sheʼr tuzilishi to‘g‘risida tushuncha beradi.
Shoiraning shaxsiy hayoti muvaffaqiyatsiz o‘tadi: erta yetim qolib, ona shahrini tark etadi va ikki nafar farzandi bilan Qo‘qonga ko‘chib o‘tadi. Bu yerda uni shoira Nodiraning turmush o‘rtog‘i Qo‘qon hukmdori amir Umarxon o‘z nikohiga oladi.
Uvaysiyning qizi Kuyash onasi hayotligida olamdan ko‘z yumadi, o‘g‘li esa Qashqarga askar etib yuboriladi. Farzandlariga bo‘lgan sevgisini o‘quvchilari taqdim etib, ularga fan va sanʼat asoslarini o‘rgatadi. Shoiraning fojiaviy taqdirini ijodida namoyon bo‘ladi – uni bejizga mahzun shoira deb atashmagan. Uvaysiy oltmish yoshdan ortiq umr kechirgan.
Uvaysiy lirik sheʼrlar devonining muallifi sifatida mashhur. Uning g‘azallariga yuqori sheʼriy mahorat hos. Sheʼrlarida eʼtirozlarni uchratish mumkin: shoira Sharqdagi ayollarning qaramlik holatini ayblaydi. Shoira sheʼrlaridagi asosiy mavzu saxiylikka undash, do‘stlik va muhabbat tuyg‘ularini madh etish hisoblanadi.
Sheʼriyatidagi turkiy anʼanalarga xoslikni Navoiy va Fuzuliyxon satrlari keltirilgan muxammaslarida kuzatish mumkin. Shoira chiston, yaʼni jumboq sheʼrlar janriga yangilik olib kirgan – ularni ijodkor o‘z o‘quvchilari uchun yozgan.
Uvaysiy qalamiga ikkita doston tegishli bo‘lib, “Karbalonoma” kitobiga jamlangan, shuningdek, “Muhammad Alixonning hayoti” – Umarxon va Nodiralarning o‘g‘li, XIX asrda yashagan qashqarlik xonning hayoti ifodalangan tugallanmagan sheʼriy bayon.
Devon va dostonlardan tashkil topgan Uvaysiyning qo‘lyozmalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Sharqshunoslik institutida 1837 raqami ostida saqlanadi.
Rus tiliga asarlarini Naum Grebnev, S.Ivanovlar tarjima qilishgan. Yirik asarlari tarjima qilinmagan.
Asarlarining qisqa ro‘yxati
- Devon
- Dostonlar
- “Karbalonoma” ikki qismda — “Hasan tarixi ” va “Husayn tarixi”
- “Muhammad-Alixon hayoti haqida qissa”
- Bedilxonning sheʼrlariga sharhlar
Bir qator olimlar Uvaysiyni maʼyus shoira deb atashadi. Bu albatta, bejiz emas, zero, “farzandlaridan ayrilgan ona” sifatida uning iztirobli ichki dunyosini bayon qiluvchi sheʼrlari juda ko‘p.
Uvaysiyning ijodiy merosi chuqur maʼnosi va yuqori badiiy mahorati bilan alohida ajralib turadi va kitobxonlarga hali uzoq yillar maʼnaviy ozuqa bo‘lib xizmat qilishi shubhasiz.