Таржимаи ҳол
Жаҳон отин Увайсий — шоира, чиғатой тилида ижод қилган Қўқон (ўзбек) адабиётининг мумтоз намоёндаси. Нодира ва Маҳзуналар билан бир қаторда Қўқон аёллар шеъриятининг намоёндаси ҳисобланади.
Увайсий Марғилонда оддий, аммо ўқимишли оилада туғилган. Отаси дунёвий илм, айниқса, ўзбек шеър тузилиши тўғрисида тушунча беради.
Шоиранинг шахсий ҳаёти муваффақиятсиз ўтади: эрта етим қолиб, она шаҳрини тарк этади ва икки нафар фарзанди билан Қўқонга кўчиб ўтади. Бу ерда уни шоира Нодиранинг турмуш ўртоғи Қўқон ҳукмдори амир Умархон ўз никоҳига олади.
Увайсийнинг қизи Куяш онаси ҳаётлигида оламдан кўз юмади, ўғли эса Қашқарга аскар этиб юборилади. Фарзандларига бўлган севгисини ўқувчилари тақдим этиб, уларга фан ва санъат асосларини ўргатади. Шоиранинг фожиавий тақдирини ижодида намоён бўлади – уни бежизга маҳзун шоира деб аташмаган. Увайсий олтмиш ёшдан ортиқ умр кечирган.
Увайсий лирик шеърлар девонининг муаллифи сифатида машҳур. Унинг ғазалларига юқори шеърий маҳорат ҳос. Шеърларида эътирозларни учратиш мумкин: шоира Шарқдаги аёлларнинг қарамлик ҳолатини айблайди. Шоира шеърларидаги асосий мавзу сахийликка ундаш, дўстлик ва муҳаббат туйғуларини мадҳ этиш ҳисобланади.
Шеъриятидаги туркий анъаналарга хосликни Навоий ва Фузулий сатрлари келтирилган мухаммасларида кузатиш мумкин. Шоира чистон, яъни жумбоқ шеърлар жанрига янгилик олиб кирган – уларни ижодкор ўз ўқувчилари учун ёзган.
Увайсий қаламига иккита достон тегишли бўлиб, “Кербела-нома” китобига жамланган, шунингдек, “Муҳаммад Алихоннинг ҳаёти” – Умархон ва Нодираларнинг ўғли, XIX асрда яшаган қашқарлик хоннинг ҳаёти ифодаланган тугалланмаган шеърий баён.
Девон ва достонлардан ташкил топган Увайсийнинг қўлёзмалари Ўзбекистон Фанлар Академияси қошидаги Шарқшунослик институтида 1837 рақами остида сақланади.
Рус тилига асарларини Наум Гребнев, С.Ивановлар таржима қилишган. Йирик асарлари таржима қилинмаган.
Асарларининг қисқа рўйхати
- Девон
- Достонлар
- “Карбалонома” икки қисмда — “Ҳасан тарихи ” ва “Ҳусайн тарихи”
- “Мухаммад-Алихон ҳаёти ҳақида қисса”
- Бедилнинг шеърларига шарҳлар
Бир қатор олимлар Увайсийни маъюс шоира деб аташади. Бу албатта, бежиз эмас, зеро, “фарзандларидан айрилган она” сифатида унинг изтиробли ички дунёсини баён қилувчи шеърлари жуда кўп.
Увайсийнинг ижодий мероси чуқур маъноси ва юқори бадиий маҳорати билан алоҳида ажралиб туради ва китобхонларга ҳали узоқ йиллар маънавий озуқа бўлиб хизмат қилиши шубҳасиз.