Tarjimai hol
O‘zbekiston xalq artisti Manas Betyanovich Leviyevning (1912-1990) valsga bo‘lgan muhabbati bo‘lak edi. U aynan bu jonli kuy orqali hayot quvonchi, uning uyg‘unligi va jozibadorligini uzatish mumkin, degan. Darhaqiqat, Leviyevning ijodiy merosi 11 ta musiqiy-sahna asari, 12 ta spektaklga musiqa, 7 ta kinofilm, bir qancha kantatani va qo‘shiqlarni o‘z ichiga olgan. Ular nafaqat boy milliy bo‘yoqlari, ohangi, alohida mayinligi, balki valsga xos usuli bilan ham farqlidir.
“Leviyev - bor iste’dodini, ijodiy va ijtimoiy faoliyatini ko‘p millatli musiqa san’atiga bag‘ishlagan baxtli rassomning taqdiri ana shunday boshlangan”, - deb qayd etiladi o‘zbek musiqashunosi, milliy musiqa madaniyatining rivojiga katta hissa qo‘shgan, asarlarida xalqning samimiy muhubbatini tarannum etgan A.Jabborovning “Leviyev Manas hayoti va ijodi” haqidagi kitobida. Afsuski, bugungi kunga kelib bastakorning 1986 yilgi nashri O‘zbekistonning taniqli madaniyat arbobi haqida saqlanib qolgan yagona risola ocherkidir. Bugungi kunda ham uning kuylari va valslari qulog‘imiz ostida jaranglaydi, - bastakorning birgina musiqasini olaylik: “Mahallada duv-duv gap” (rejissyor Sh.Abbosov) yoki “Maftuningman” (rejissyor Yu.Agzamov), ammo ularning iste’dodli muallifi haqidagi ochiqdan-ochiq ma’lumotni topish ilojsiz. Axir, tarjimai holi ko‘pqirrali ijodiga nisbatan qiziqarliroqdir.
Tikuvchi Benyamin va uy bekasi Bloriya Leviyevlar oilasi Namangandagi boshqa oilalardan ajralib turardi. Ularning naqd 11 nafar farzandining musiqa va qo‘shiqqa bo‘lgan ishtiyoqi kuchli bo‘lgan. Ularning naslida musiqachilar bo‘lmasa-da, kechqurunlari oila arofida yig‘ilib qo‘shiq kuylash, dutor, nay, doira chalish an’anaga aylangan edi. O‘qimishli onasi tomonidan tashkillashtirilgan konsertlardan nafaqat do‘stlari, balki qo‘shnilar va tanishlar ham bahramand bo‘lishardi. Tomoshabinlar, ayniqsa kenja o‘g‘il Manasning chiqishlarini zavq bilan kutishardi — u mahalladagi to‘ylardan ko‘rib olgan o’zbek va tojik kuy va raqslarini mahorat ila ijro etib berardi. U mashhur hofizlarning chiqishlarini shahar choyxonalari va bozor maydonlarida ham eshitardi.
1922 yil Leviyevlar oilasi Samarqandga ko‘chib keladi, u yerda Manas ikkita maktabda - o‘zbekcha “Turon” va 26-sonli tojik-yahudiy maktabida tahsil oladi. Bastakorning o‘zi xotirlashicha, Samarqand o‘zining qadimiy yog‘och me’morchiligi, hunarmandchilari, savdo rastalari, ayniqsa, musiqa va teatr madaniyati bilan “men uchun ruhiy madaniyatimni shakllantirgan hayotiy manba bo‘lib qoldi”, deya xotirlaydi bastakor. Samarqandda unga 12 ta naychilardan tashkil topgan “Naychilar” maktab ansamblini ochishni topshirishadi. Bu ansambl shaharda tez shuhrat qozonadi.
Yosh iqtidor sohibining qobiliyatini 1926 yil Samarqanddagi gastrol xizmat safariga kelgan taniqli Buxoro qo‘shiqchisi Levi Baxanov payqaydi. Aynan ana shu shirali bulbuligo‘yo, Buxoroning so‘nggi amiri Said Olimxonning hofizi Manasni dutor, naydagi ijrosini ko‘rib, musiqa bilan jiddiy shug‘ullanish kerakligi va agar kerak bo‘lsa, o‘z yordamini taklif qiladi. Lekin Manasning otasi qattiq betob bo‘lib qolib, ta’lim haqidagi o‘yni bir muncha vaqtga esdan chiqarishga to‘g‘ri keladi. Shunga qaramay, oradan 4 yil o‘tgach, Leviyev M.Ashrafiy, M.Burhonov, M. Qalandarov, T.Sodiqov kabi bo‘lajak musiqa mash’allari bilan uchrashadi — 1930 yil Leviyev Samarqand ilmiy-tadqiqot institutining musiqa va xoreografiya yo‘nalishiga o‘qishga kiradi. Bu yerda u nihoyat, musiqa savodini o‘rganadi.
Musiqaning nozik sirlarini o‘rganish sari bo‘lgan ishtiyoq uni 1933 yil Musorgskiy nomli Leningrad musiqa texnikumiga olib keladi. Neva shahriga kelishi, ayniqsa, Betxoven va Chaykovskiy asarlarini ijro etgan simfonik konsert ijrosini eshitishi, Leviyev qalbini butunlay o‘zgartirib yuboradi: “Men ko‘z yoshlarimni tutib turolmadim, ichim qaynab, men go‘yoki qanot yozib, ko‘kka parvoz qilgandek bo‘ldim”, deb eslaydi bastakor konsert haqidagi xotiralarida.
Ruhlangan holat Leviyevni uzoq vaqt tart etmadi. U garmoniya va polifoniya bilan tanishadi, ko‘p ovozli tizimga kirishadi va teatr premyeralari bilag‘oni bo‘lgan. Yosh bastakor uchun Leningrad filarmoniyasida uning mashhur bo‘lgan “Nurxon” poemasini ijro qilishlari u uchun haqiqiy bayram bo‘lgan. Aynan ushbu asar bilan u konservatoriyaning bastakorlik bo‘limiga o‘qishga kirgan, M. Gnesin qabul qilgan imtihonda esa Leviyevning poemasini fortepianoda D. Shostakovichning o‘zi ijro etgan.
Qiziq holat — Leviyevning konservatoriyadagi ustozi X. Kushnarev o‘quvchisiga to‘g‘ri yo‘nalish ko‘rsatish uchun avvaliga o‘zi O‘zbekiston xalq qo‘shiqlariga kirishga harakat qilgan. Manas ustoziga ikki oy davomida dutor va nayda chalib, milliy qo‘shiqlarni kuylagan, keyin Kushnarev u bilan xalq kuylarini turli misollarda ishlab chiqish usullar ustida ishlagan.
Urush boshlanganda Leviyev ham Leningrad konservatoriyasining boshqa talabalari kabi o‘qituvchilarining e’tiroziga qaramay, o‘z xohishi bilan 265 o‘qchi bataloni tarkibidan joy oladi. Ammo, oradan ikki oy o‘tgach, jangda og‘ir jarohatlanadi, eshitish qobiliyatidan ayrilay deb, Toshkentga keltiriladi. Biroq, kasalxonada Leviyevning “Leningrad uchun” deb nomlangan birinchi harbiy qo‘shig‘i paydo bo‘ladi, keyinchalik front konsertlarida jaranglaydi.
Toshkentda Leviyevning bastakorlik iqtidorli o‘ziga xos kuchga ega bo‘ladi. G‘. G‘ulom, A. Qahhor, H. Olimjon, K. Yashenlar bilan hammualliflikda harbiy-vatanparvarlik va lirik qo‘shiqlari bilan birga, o‘zining bastakorlik muhoratini mukammallashtirib, “Jaloliddin” musiqali dramasi uchun musiqa bastalaydi.
Leviyevning ayni iqtidori gullagan pallasi 50-70 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda u O‘zbek televideniye va radiosi, respublikaning konsert tadbirlari, Muqimiy nomidagi teatr badiiy kengashi ishlarida faol ishtirok etadi. Ilk bor ekranda jaranglagan uning ajoyib qo‘shiqlari estrada konsertlariga kirib, o‘zbek xalqi turmushiga mustahkam o‘rnashadi.
O‘zbek musiqasi tartib mezonlarini o‘rnatib, 55-yil Leviyev O‘zbekiston bastakorlar uyushmasi boshqarmasi mas’ul kotibi etib tayinlanadi. Bugungi kunda ham taniqli madaniyat arboblari o‘sha davr haqida — merosi XX asr avlodlari o‘rganishi uchun yetarli bo‘lgan musiqaning oltin davri deb atashadi.
Manas Leviyevning bastakorlik san’ati alohida o‘ziga tortuvchi kuchga ega boy milliy qo‘shiq-raqs ijodi bilan bog‘liq bo‘lib, u insonni ulug‘laydi, unga porloq kelajakka bo‘lgan umid va adabiylikni ishontiradi. Ehtimol, shu sabab uning asarlari hamon yuraklarda yashashda davom etmoqda?