Tarjimai hol
Junaydxon Muhammad Qurbon Sardor (1857- 1938) - Turkiston va Xorazmdagi Turkiston milliy ozodlik harakati boshqaruvchilaridan biri.
1857 yilda, boshqa ma'lumotlarga ko‘ra 1862 yilda tug‘ilgan. Otasi Hojiboy junaydlar naslidan, turkman qabilasi bo‘lmish yomudlarning nufuzli, badavlat kishilaridan bo‘lgan. Muhammad Qurbonning o‘zi esa savodsiz bo‘lishiga qaramay, nufuzli kishilardan bo‘lgan, zero u ovul qozisi, keyin suv taqsimlovchisi, ya’ni mirobi bo‘lgan. 1912 yil boshlarida Qoraqum cho‘llaridan o‘tuvchi karvonlarni o‘g‘irlovchi qaroqchilar guruhini boshqargan va “sardor” (fors tilidan boshqaruvchi, boshliq) laqabini olgan. 1912-1913 yillarda Xiva xoni Asfandiyorxon turkman Taxta tumaniga qarshilik harakati bilan borganda, o‘zini-o‘zi himoya qilishiga to‘g‘ri kelgan. Qasos o‘rnida Toshhovuz va Ilyalin bekliklaridagi o‘zbek qishloqlarini tunagan. 1915-1916 yillar yomud nasliga tegishli ushoq va o‘rsoqchilar ko‘magida Xiva xoniga qarshi partizanlar urushini yo‘lga qo‘yadi. O‘z o‘rnida xonni Rossiya ham qo‘llab-quvvatlagan va yordam o‘rnida ekspeditsiya guruhini yuborgan. Partizanlik harakati barbod bo‘lgach, 1916 yoki 1917 yil Afg‘onistonga qochib ketadi.
1917 yil sentyabr oyida islohotlar va xonliklar hokimiyati cheklanishi uchun kurashgan yosh xivaliklar hukumati ag‘darilishi bilan Muhammad Qurbon Sardor Xivaga keladi. Avvallari adovatda yashagan turkman qabilalari o‘rtasidagi aloqalarni tiklab, polkovnik Zaytsev bilan yaqin munosabatlarni yo‘lga qo‘ygan va xonlikdagi eng nufuzli kishilardan biriga aylangan. 1918 yil yanvar oyida Xiva hukmdori Asfandiyorxon Muhammad Qurbonni xonlikning qurolli kuchlari qo‘mondoni etib tayinlaydi va unga “Sardorkarim” (olijanob boshliq) unvonini beradi. Zaytsev qo‘shinining Xivadan ketishi bilan Boshkentni bolshevik va chap inqilobchilardan himoya qilish uchun Junaydxon qo‘shini 1600 ga yaqin chavandozni yengib, xonlikdagi bosh harbiy kuchga aylanadi.
Bu voqyealar bilan birga Junaydxon Turkiston sovet respublikasiga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘radi. 20 sentyabr kuni u o‘zining va’dasiga qaramay, Yangi Urganch shahrini bosib oladi, 50 ta rus ishchilar oilasini hibsga olib, shaharni talon-taroj qiladi.
1919 yil 4 aprel kuni Taxta qal’asida (hozirgi Go‘ro‘g‘li) ikki kunlik muzokaradan so‘ng Muhammad Qurbon tinchlik shartnomasini imzolaydi va may oyida Xiva xoni Said Abdulla tomonidan tasdiqlanadi. Shartnomaga asosan, tomonlar harbiy harakatlarni to‘xtatishadi, Turkiston hokimiyati esa Xivaning mustaqilligini tan oladi.
Tinchlik shartnomasiga qaramay, Junaydxon Turkistoni bilan urushga chek qo‘ygisi yo‘q edi. 1919 yil iyun oyida u sovetga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan Amudaryo qo‘shiniga Ural qozoqlariga va qoraqalpoqlariga harbiy yordam beradi.
1920 yil sentyabr oyida Junaydxon mingdan ortiq kishilik qo‘shinni to‘plab, Xorazm Xalq Sovet Respublikasiga yurish qiladi va tez fursatda Qo‘ng‘irotni bosib olib, Nukusni o‘rab oladi. 1921 yil noyabr oyida Junaydxon Xorazm Sovet Xalq respublikasi hokimiyati bilan “hamjihatlik kelishuv shartnomasi”ni tuzadi. Shunga qaramay, 1922 yil aprelning o‘zidayoq u Porsu shahrini bosib olib, yana urush boshlaydi. Lekin Turkiston milliy ozodlik harakati orasida Junaydxonga qarshi g‘alayon ko‘tariladi. 15 may kuni Junaydxon askarlarining bir qismi 3-chegara shtabi bilan muzokaralar olib boradi, 16 may kuni esa 150 nafar Turkiston milliy ozodlik harakati Qorasoch chegarasida sovet hukumatiga o‘zlarini topshirishadi. Bundan so‘ng, boshida minglab askarga ega qo‘shinidan 120 ta chavandoz qoladi va Muhammad Qurbon Eronga qochadi.
1933 yil 11 aprel kuni Nafas-Qo‘ydan 20 km. janubidagi qishloqda qo‘rboshi D. Murtuga Erondan Junaydxon yuborgan qurol-aslahalar karvoni qo‘lga olinadi. 1933 yil yanvardan sentyabrgacha sovet chegarasiga Eron hamda Afg‘oniston qurolli kuchlari 60 ta hujum uyushtirishadi.
Junaydxonning yirik dushman hujumi barbod etilgach, o‘limining oxirigacha Turkiston milliy ozodlik harakatini tiklashga uringan.
Sovetga qarshi Turkman harakatning eng mashhur va nufuzli sardori 1938 yilda vafot etgan.