Таржимаи ҳол
Таваллонинг қайси шеърини ўқиманг, уларнинг ҳар бирида инсон маънавияти, ахлоқ масалалари ва мулойимлик ҳақида ёзганларини кўрасиз. Аммо бизгача унинг турли адабий жанрдаги шеърлардан ташкил топган “Равнақ ул-Ислом” номли тўпламигина етиб келган.
Тўлиқ исми Тўлаган Хўжамёров, шеърларига “Тавалло” таҳаллусини қолдирган. У 1882 йил Тошкентнинг Кўкча маҳалласида олимлар оиласида дунёга келган.
Бошланғич таълимни эски услубдаги мактабда олиб, кейинги таҳсилини “Бекларбеги” мадрасасида давом эттиради. Бу мадраса Эски Жува даҳасида жойлашган бўлиб, икки қаватли бино бўлган, ўқувчилар ўша ерда ҳам ўқиб, ҳам яшашган. Ушбу мадрасада Муқимий ва Фурқат каби ўзбек мумтоз адабиётининг намоёндалари ҳам битиришган. Бу ерда Тавалло маданият ва адабиёт оламига ғарқ бўлиб, ижодий фаолият муҳаббати билан тўйина олган.
Октябрь инқилобидан сўнг у давлат ташкилотига ишга киради. Шунингдек, “Муштум” журналининг фаол журналисти ҳам бўлган.
Унинг 1916 йил чоп этилган “Равнақ ул–Ислом” номли шеърий тўпламининг ягона нусхаси сақланиб қолган. У 1993 йил профессор Б. Қосимов томонидан қайта нашрдан чиқарилган бўлиб, қўшимча сўзбоши ва шарҳлар билан бойитилган.
20-йиллар унинг ижод намуналари “Муштум” журналида “Мағзава” таҳаллуси остида кўп чоп этилган. Шу ўринда, ҳажвий жанрдаги 10 га яқин шеърлари ҳам чоп этилган.
1906 йил у нашриётда фаолиятини бошлайди. С. Абдулла ва Авлонийлар билан бирга улар “Турон” жамоат бирлашмасида ишлайди, кейинроқ, биргаликда “Нашриёт” очишади. Таваллонинг шоирлик ривожида Юсуф Сарьёмий жуда ёрдам бериб, унга “Тавалло” таҳаллусининг ҳам ўзи берган. Юсуф Сарьёмийнинг шеърлари 20-йиллар бошида турли нашриётларда тез-тез чоп этилган, 1914 йил эса “Сабзавор” номли илк шеърий тўплами нашрдан чиқади.
Татар шоири Абдулла Тўқайнинг вафот этган кунига бағишлаб Тавалло унга атаб шеър ёзади. Унга Тўқай жуда намунали инсон бўлганлиги, бир умр халқнинг фаровонлиги учун меҳнат қилганлиги ҳақида ёзган.
1905 йил у жадидларга қўшилади, бу йиллар газета ва журналларда кейинги шеърлари чоп этилади: “Тараққий”, “Шуҳрат”, “Садои Туркистон”, “Садои Фарғона”.
Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Падаркуш” асари асосида Тошкентдаги “Колизей” (собиқ Свердловск зали) театри саҳнасида театр асарини саҳналаштиради. Ушбу саҳна асарига у, шунингдек, бир қатор шеърлар ҳам ёзади. Улар ҳеч бир таҳририятда чоп этилмаган, бироқ 1916 йил улар “Равнақ ул-Ислом” шеърий тўпламида чиқади.
Тўпламнинг номи ва ундаги биринчи шеър ислом руҳиятига эга бўлса-да, қолган 70 та шеър ҳажвий жанрда ёзилган. Ушбу шеърлар ватанпарварлик, маънавий ва ахлоқий руҳда ёзилган. Кўплаб шеърлари таълим, тарбия, дин масалаларига бағишланган.
Таниқли ёзувчи Ойбек ўзининг “Болалик” ҳикоясида Таваллонинг ижод намуналарини кўп карра эсга олиб, унинг адабиёт ривожига қўшган ақл бовар қилмас ҳиссасини ҳурмат ила ёдга олган.
1937 йил 10 ноябрь куни Ички Ишлар Халқ комиссарлиги уни отишга ҳукм қилади. Унинг қабри ноаниқлигича қолган.
“Равнақ ул-Ислом” тўплами ўлимидан сўнг эътироф этилган ва Мустақиллик йиллари, 1992 йил қайта нашр этилган.