Таржимаи ҳол
Абу Абдуллоҳ Жаъфар Рудакий IX аср ўрталарида Панж Руд (Панджикент яқинида) қишлоғида, деҳқонлар оиласида туғилган. Ажойиб шоирнинг ҳаёти, айниқса ёшлик йиллари ҳақида жуда кам маълумот сақланиб қолган.
Рудакий ўзининг ажойиб ҳушовози, шоирона иқтидори ҳамда руд номли мусиқий асбобни чалиши билан ёшлигидан машҳур бўлган. Наср II ибн Аҳмад Сомоний (914-943 й.й.) Рудакийни ўз саройига таклиф этади ва умрининг катта қисми саройда ўтади.
Абу-л-Фазл Балъамийнинг айтишича, “Рудакий шоирлик борасида нафақат замондошлари, балки араб, форс шоирлари орасида ҳам унга тенг келадигани бўлмаган”; у нафақат шеър устаси, балки ажойиб ижрочи, мусиқачи ва қўшиқчи ҳам бўлган.
Рудакий ёш шоирларни тарбиялаган ва уларга ёрдам берганки, бу орқали унинг мартабаси янада яқори бўлган.
Бироқ, кекса ёшида Рудакий кўп нарсадан айрилади. Қари ва кўзи ожиз, баъзи манбаларда кўрсатилишича, эҳтимол, Баллар билан дўстлашиб, карманлар ҳаракатига қўшилиб қолади ва қийноқлар сабабли кўз нуридан қолган. Оқибатда, саройдан қувилиб, ўз она юртига қайтган.
Шундан сўнг Рудакий кўп умр кўрмаган. Сомоний ўзининг “Ал-Ансаб” китобида ёзишича, шоир 941 йил (бошқа манбаларга кўра 952 йил) ўзининг она қишлоғида вафот этган.
Бизнинг давримизгача Рудакийнинг 2000 байтдан зиёд асарлари етиб келган. Рудакийнинг сақланиб қолган шеърларидан ўз даврининг барча шеърий жанрларда юқори маҳорат ила ижод қилганлиги намоён бўлади. У қасидалар, насрий ғазаллар, катта дидактик достонлар (“Калила ва Димна” ва бошқа машҳур достонлар мажмуидан ташкил топган тўпламлар), сатирик шеърлар ҳамда матамона қасидалар ёзган.
Рудакий оддийгина сарой қасида ёзувчиси бўлмаган. Унинг қасидалари табиатни ёрқин тасвири, ҳаёт ҳурсандчиликлари ва севгини куйлаш, ақл ва идрок, олийжаноблик ва ҳаёт ташвишлари, инсон ва унинг меҳнатини улуғлаш билан бошланади. Ўз қасидаларида шоир ҳаёт тажрибасини устун қўёди ва уни энг катта устоз деб билади. Рудакий ижодида диний мавзулар, деярли мавжуд эмас. Унинг кўплаб шеърларининг маъноси остида чуқур фалсафий ўйлар мавжуд. Рудакий кириб келган қариликнинг сабаби недур, дея сўрайди ва қуйидагича жавоб беради:
Кўз очқуча тўзитар у қаерда янги эса
Дам ўтмайин тузатар у қайдаки вайрон эди.
Талайча боғнинг ўрнини чўл этиб қўйди,
Ва қанча боғлар ўрни бурун биёбон эди.
Ўз ижоди орқали Рудакий бутун тожик-форс шеъриятига асос солди, асосий жанрлар ва уларнинг шаклларини ишлаб чиқди; унинг шеърларида, деярли барча шеърий ўлчамлар ҳамда тимсол тизимлари аниқ шаклланди. Рудакий шеърлари кейинги тожик шоирлар авлоди учун намуна бўлди.
У X-XV асрларда тожик ва форслар орасида кенг тарқалган мумтоз шеърият асосчисига айланиб, Фирдавсий ва Хайём, Саади ва бошқа буюк алломаларни юзага келишига сабаб бўлди. Мазкур шеърият ижодкорлари Рудакийни меҳр ила ёдга олиб, уни ўз устозлари деб ҳисоблашган.